نگاهی به تفسیر آیۀ مودّت، آیت الله سید علی حسینی میلانی
انتشارات حقایق اسلامی، چاپ دوم، 1390، قم
یکی از آیاتی که شیعه برای امامت امیر المؤمنین علیه السلام بدان استناد می‌کند آیۀ مودّت است: «قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فيها حُسْنًا إِنَّ الله غَفُورٌ شَكُورٌ؛ بگو: من هیچ‌گونه اجر و پاداشى از شما بر این دعوت درخواست نمى کنم جز دوست داشتن نزدیکانم» سوره شورى، آیه 23
چرا که در روایات بی‌شماری رسول خدا صلی الله علیه وآله منظور از قربی را نزدیکان خویش یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام معرفی کرده است.
از آنجایی که برخی از علمای اهل سنت از جمله ابن تیمیه با تشکیک در شمول «في القربی» تلاش می‌کنند دلالت این آیه را فراتر از اهل بیت علیهم السلام نشان دهند؛ برخی از علمای شیعه در تفسیر آیۀ مودت با استناد به منابع اهل سنت به امثال وی پاسخ گفته‌اند.
یکی از کتابهایی که در تفسیر این آیه و احادیث آن نگاشته شده اثر آیت الله سید علی حسینی میلانی (مدظله العالی) است. ویژگی کتاب ایشان استناد به منابع اهل سنت در بررسی سند و توضیح واژگانی این آیه است.
ایشان کتاب را در پنج بخش تنظیم نموده:
در نخستین بخش به توضیح معنای «قربی» از دیدگاه پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله پرداخته و با توجه به روایات پیشوایان حدیث و تفسیر آن را نزدیکان رسول خدا یعنی علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام شناسانده‌اند.
وی این معنا را بر اساس روایات بخاری، مسلم، احمد بن حنبل، ترمذی، طبری، هیثم بن کلیب، طبرانی، حاکم نیشابوری و … بیان کرده است.
نویسنده همچنین اسامی 24 تن از صحابه و تابعانی که این روایت را نقل کرده‌اند برشمرده و در ادامه به نام 56 تن از پیشوایان تفسیر و حدیث که این روایت را در کتابهای خود نقل کرده‌اند اشاره کرده و متن حدیث را از کتب معتبر نزد اهل سنت نقل کرده است.
شایان ذکر است که امام حسن علیه السلام در خطبه‌ای به این آیه استناد کرده و مصداق قربی را مشخص نموده‌اند؛ اما برخی از علمای اهل سنت بخش‌هایی از خطبه را گزینش و نقل کرده‌اند، غافل از اینکه تمام خطبه را همگنان آنان نقل نموده‌اند.
بخش دوم به بررسی و تصحیح سندهای روایات آیه مودّت می‌پردازد.
نویسنده محترم معتقد است روایت‌هایی که بیان‌گر گفتار حق هستند و در کتاب‌هاى اهل سنّت روایت شده‌اند، بنا بر آراء و دیدگاه رجالى آن‌ها به سه دسته تقسیم مى‌شوند:
1- روایت‌هایی که به صحّت آن‌ها اتفاق نظر دارند مثل حدیث طاووس، از سعید بن جبیر، از ابن عباس؛
2- روایت‌هایی که در این باب محدّثان نقل کرده‌اند و درباره سند آن اظهار نظر نکرده‌اند و حتى پیرامون آن هیچ سخنى به میان نیاورده‌اند؛ بلکه مى توان فهمید که گریزى جز اعتراف به اعتبار این روایت‌ها نیافته‌اند؛ مانند روایت‌هایی که در آن‌ها مطرح شده که عدّه اى از پیامبر خدا صلى الله علیه وآله در قبال دعوتش درخواست اجر کردند… و خطبه امام حسن علیه السلام پس از شهادت پدر بزرگوارشان و هم چنین سخنان امام سجاد علیه السلام در شام و مواردى دیگر از این قبیل.
3- روایت‌هایی که در این زمینه مطرح شده و درباره سند آن‌ها اظهار نظر شده است.
سپس می‌افزاید که آنچه که در صدد بررسى و بحث پیرامون آن هستیم روایت‌هاى دسته سوم است. ما به طور مفصل در شرح حال راویانى که در این روایت‌ها تضعیف شده‌اند با تکیه بر سخنان بزرگان جرح و تعدیل اهل سنّت، سخن خواهیم گفت تا روشن شود که همه ادعاهاى آنان بى اعتبار و مردود است.
از همین رو در ادامه به بررسی شخصیت رجالی چهار تن از راویانی که در سندهای این احادیث آمده‌اند (یعنی یزید بن ابی زیاد، حسین اشقر، قیس بن ربیع و حرب بن حسن طحّان) می‌پردازد.
بخش سوم به رد شبهه‌های مخالفان حدیث مودت می‌پردازد. در این بخش به رد شبهه‌ی ابن تیمیه که در سه محور زیر مطرح شده پاسخ می‌دهد:
الف) مکی بودن سوره شورا و نبود حسنین علیهما السلام هنگام نزول آیه؛ ب) پیامبر برای رسالتش درخواست اجر نکرد؛ ج) چرا آیه به جای «إلاّ المودّة في القربی» نفرمود: «إلاّ المودّة للقربی»؟
نویسنده بیان می‌کند که سوره‌ی شورا مکی است اما به شهادت بسیاری از مفسرین چندین آیه‌ی آن مدنی است که آیه‌ی مودت از آن جمله است.
در پاسخ به محور دوم شبهه، ضمن بررسی درخواست اجر و پاداش برای رسالت در آیات مختلف چنین بیان می‌کند:
اگر این آیات با دقت بررسى گردد، روشن مى شود که آیه‌هایی که درباره‌ی پیامبر ما صلى الله علیه وآله آمده بر چهار گونه است:
1- آیاتى که به عدم درخواست اجر مربوط مى شود؛
2- آیاتى که شامل درخواست اجر مى شود، ولى با واژه «لكم»
3- آیاتى که شامل عدم درخواست اجر مى شود و از طرفى درخواست «گزینش راهى به سوى خدا» از روى اختیار مى‌شود.
4- آیاتى که شامل درخواست اجر است و آن همان مودّت و مهرورزى به خویشاوندان است.
سپس با اشاره به اینکه تنافی میان آیه‌ها وجود ندارد می‌گوید:
پیامبر خدا صلى الله علیه وآله در قبال تبلیغ رسالت خویش از مردم اجر و پاداشى درخواست نکرد و فقط به آن‌ها فرمود: «در این باره راهى به سوى خدا برگزینید» و آن «وظیفه‌ی شماست» و این وظیفه جز با مودّت و مهرورزى به اهل بیت علیهم السلام محقق نمى‌شود؛ از این رو در روایتى از اهل بیت علیهم السلام آمده است که فرمودند: «نحن السبيل؛ ما همان راه برگزیده شده هستيم»
نویسنده در محور سوم با استناد به سخن زمخشری از شبهه‌ی ابن تیمیه اظهار شگفتی می‌کند؛ چرا که چنین سخنی دلیل بر عدم فهم زبان عربی است.
بخش چهارم ضمن بیان روایت‌ها و دیدگاه‌های موافقین حدیث مودت از جمله فخر رازی، زمخشری و … به رد نظریه‌های برخی از علمای اهل سنت می‌پردازد که معنای قربی را بر مطلب دیگری غیر از نزدیکان رسول خدا (علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام) تطبیق داده‌اند؛ مثلاً گفته‌اند: منظور از «قربی» تقرّب و نزدیکی به خداوند است.
بخش پنجم دلالت آیه بر امامت و سرپرستی را بحث کرده است.
نویسنده بیان می‌کند که این آیه‌ی مبارکه به جهات زیر به امامت و سرپرستی امیرالمؤمنین علیه السلام دلالت دارد:
1- خویشاوندی خاندانی و امامت؛
2- لزوم مهرورزی سبب لزوم پیروی و اطاعت؛
3- دوستی مطلق (همه جانبه) باعث برتری در تمام جهات؛
4- لزوم دوستی مطلق (همه جانبه) باعث پاکدامنی و ناآلودگی.
بررسی و نقد شبهه‌هایی درباره‌ی لزوم پیروی و اطاعت از ابن تیمیه، دهلوی و ابن روزبهان در پایان کتاب آمده و پاسخ گفته شده است.
کتاب دارای کتابنامه است.
به کوشش عباسعلی مردی
